In het recht geen VAR
In zijn maandelijkse column beschouwt Anthon van der Horst (GITP) twee incidenten: die rond Ajax en Heineken. Hij werpt onder meer de volgende vraag op: ‘De één wordt armer en ontslagen en de ander wordt vreselijk veel rijker en niet ontslagen. Zou dat al kunnen. Wat is eigenlijk het echte verschil? Is dat het morele kompas?’
De afgelopen weken leverden geen positieve reclame op voor bestuurlijk Nederland. Over een nogal bekende voetbalclub en dito bierbrouwerij was veel negatieve publiciteit. De ene bestuurder heeft aandelen met voorkennis gekocht, de ander heeft belasting ontweken, terwijl ze al bijzonder rijk is. In beide gevallen geen reclame voor ‘de bestuurder’. Aan de borreltafel, gevoed door krantenkoppen zijn de meningen snel gevormd: de voetbalbestuurder is ongelofelijk stom, amateuristisch en onbekwaam en de andere bestuurder is een graaister, wellicht slim, maar asociaal. Bij beiden is het morele kompas niet goed afgesteld, zo kun je al snel horen.
Type I en II
Afgelopen week overleed Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman, misschien wel de meest invloedrijke psycholoog van de afgelopen vijftig jaar. Aan een van zijn inzichten moest ik denken bij deze borreltafelmeningen, namelijk zijn onderscheid in het type I en type II denken. Simpel samengevat, het ene type denken is het snelle gemakkelijke denken en verklaren op basis van ervaringen en gebaande denkpatronen. Het andere is meer analytisch, trager, gedegen en kost meer moeite. Als we Kahneman willen eren zou dat een beetje kunnen door langer na te denken over wat hier is gebeurd. Vinden we ze dan nog steeds onnozel of graaiend?
De graaister en de slimme adviseur
Neem de ‘graaister’. Zij zou door slimme constructies dertig miljoen aan belasting niet hebben hoeven te betalen. We moeten niet vergeten dat zij het wel eerst heeft verdiend en er vervolgens belasting over moet betalen. Zij heeft hele slimme adviseurs om zich heen die een ingenieuze constructie bedacht hebben om te kunnen behouden wat ze eerst verdiend heeft. Een constructie die niet illegaal is. Ben je een graaister als je je zelf verdiende geld zonder de wet te overtreden in eigen zak houdt? Ja maar, zo stellen sommigen, ze heeft al zoveel. Is het hebben van veel geld een reden om iemand te vragen dertig miljoen te schenken aan de Nederlandse samenleving? Met welk recht durven wij de suggestie te doen? En ik weet niet of u het zich wel eens afvraagt, maar hoeveel belasting betaalt deze bestuurder al wel? Aan inkomensbelasting, aan vermogensbelasting aan ik weet niet wat? Het zou me niks verbazen als dat ook in de vele miljoenen loopt. Misschien betaalt ze absoluut gezien wel het meeste belasting van iedereen? Is zo iemand dan verwerpelijk bezig als ze legaal belasting omzeilt? Terwijl ze geen regel heeft overtreden. Bijna zou je het omgekeerde kunnen gaan denken: heeft de samenleving het morele kompas wel juist afgesteld als we verlangen dat iemand die veel heeft en al veel betaalt nóg meer moet betalen? Alleen maar omdat ze het kan?
Zelfverrijking?
En toch, hoe zit het nou met háár morele kompas? Als je al miljardair bent, waarom dan ook nog eens die extra miljoenen? Zou een toezichthouder daar iets van kunnen vinden, van moeten vinden? Veel toezichthouders zien dan toe op een steeds rijker wordende bestuurder, vaak mogelijk gemaakt door de toezichthouder zelf! Doet die bestuurder aan zelfverrijking? Tsja, die bestuurder doet zijn/haar best en wordt daar rijker van. Je kunt niet anders concluderen dan dat de toezichthouders en de wetgever hier niets van kunnen vinden. De enige die er wel wat van kan vinden is de ‘graaiende’ bestuurder zelf. Die had kunnen zeggen, nou doe maar niet, ik betaal wel, want ze kunnen mijn dertig miljoen zo goed gebruiken. Bijvoorbeeld voor de verbouwing van de Tweede Kamer… Zou u het doen?
Voetbalclub
Dan die andere bestuurder, die van de voetbalclub. Die is eigenlijk een beetje dom zou onze koningin zeggen. Een basisregel overtreden die bedoeld is om te verhinderen dat je jezelf onheus verrijkt. Helaas voor deze bestuurder is er in het recht geen VAR. Want dan zouden we geconstateerd hebben dat het weliswaar buitenspel was, maar geen doelpunt. Dus gewoon doorspelen. Maar nee, de commissarissen hebben besloten deze armer geworden bestuurder te ontslaan omdat hij met voorkennis over zijn eigen aantreden pretaandelen heeft gekocht. De enige reden om hem te ontslaan zou wat mij betreft moeten zijn, dat je zelfvertrouwen te groot is als je denkt dat je bij een voetbalbedrijf door jouw komst de koers omhoog krijgt. Als we de kranten mogen geloven is er bij de voetbalbestuurder misschien wel veel moreel kompas aanwezig. Hij wilde investeren in de club, zijn betrokkenheid laten zien, zich ook eigenaar voelen van de club. Maar goed we weten het niet, en één ding is zeker: een bestuurder die de regels van goed bestuur niet kent, is minimaal een bestuurder met een individuele ontwikkelopdracht en een risico voor een toezichthouder. Alles bij elkaar is het vreemd. De één wordt armer en ontslagen en de ander wordt vreselijk veel rijker en niet ontslagen. Wat is eigenlijk het echte verschil. Is dat het morele kompas? Nee, het zijn de regeltjes en de mate waarin je je opportunisme solistisch en ongecontroleerd de vrije loop laat.
Drijfveren
De voetbalbestuurder is, als ik zijn LinkedIn-bericht goed begrijp, op eigen houtje gaan handelen. De bierbrouwerij bestuurder zo schat ik in niet. Zij heeft zaken goed laten uitzoeken, door de beste mensen, heeft alles afgekaart en is tot een zorgvuldig besluit gekomen, waarbij zij misschien wel de anderen in hoge mate een verantwoordelijkheid heeft laten nemen voor het advies. En als ze al risico heeft genomen, heeft ze dat risico waarschijnlijk ook ingecalculeerd en er op geanticipeerd. Als ik al een conclusie zou trekken, zou ik zeggen dat in beide gevallen de regels mogen veranderen. Met als resultaat dat de voetbalbestuurder aangesproken wordt op zijn opportunisme en solisme, maar zeker niet ontslagen. En dat de bierbestuurder door het dichttimmeren van de fiscale wetgeving deze ontsnapping niet nog een keer kan doen. Moge Daniel Kahneman in vrede rusten.
